Ahmet Hamdi Tanpınar - Beş Şehir değerlendirmesini istiyorumm .. saçma şeyler yazan şikaet edilir...
BEŞ ŞEHİR (AHMET HAMDİ TANPINAR)
'Beş Şehir'in asıl konusu hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyaktır. İlk bakışta birbiriyle çatışır görünen bu iki duyguyu sevgi kelimesinde birleştirebiliriz. Bu sevginin kendisine çerçeve olarak seçtiği şehirler, benim hayatımın tesadüfleridir.'
Ahmet Hamdi Tanpınar Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul'u yazdı. Bu şehirler onun 'hayatının tesadüfleri' olmakla birlikte, büyük ve görkemli bir kültürün yıllarla birikmiş unsularının demlendiği şehirlerdi. Yazdığı satırlarda coğrafyasından yetiştirdiği şahsiyetlere, tarihinden sosyal hayatına kadar bu şehirlerin tüm hayatını kuşatmıştı.
“beş şehir’in asıl konusu hayatımızda kaybolan
şeylerin ardından duyulan üzüntü ile
yeniye karşı beslenen iştiyaktır.”
Tanpınar
Cumhuriyet döneminin en güzel şehirlerinden biri olarak “beş şehir”, aslında Tanpınar’ın diğer bütün kitaplarında açmaya çalıştığı tarih ve kültür üzerine düşündüklerinin bir özeti gibidir. Platon’un “şehir kurmak erdemdir” hükmünden habersiz olarak bir coğrafyayı uygarlık imkânları nispetinde tasarruf etmeye çalışan bir kültürel yapının; kurduğu şehirlerin şahsında söylediği sözleri anlamaya çalışmaktır biraz da. Tanpınar bunu keşfettiği için, üstelik bu keşfinden dolayı ciddiye alınmadığı bir dönemin adamı olmasıyla da ilgiyi hak etmektedir.
İstanbul, Bursa, Konya, Erzurum ve Ankara’yı kendi ağzından anlattığı bu kitap, yazarın millî eğitim müfettişi olarak gezdiği şehirlerin hikayesi gibi görünse de belki de bu coğrafyanın eski sahipleri üzerine bir tarih çalışması gibi değerlendirilebilir. Tanpınar’ın, Yahya Kemal için söylenen “o’nda mazi hasreti var” hükmüne “aksine Kemal’de yarının hasreti var” diye cevap vermesi ilginçtir ve bir bakıma kendisinin de bu kavramlar karşısındaki tavrını belli etmektedir. Geçmişe dair düşüncelerini yine “beş şehir”de şöyle açıklıyor Tanpınar: “Gideceğimiz yolu hepimiz biliyoruz. fakat yol uzadıkça ayrıldığımız âlem, bizi her günden biraz daha meşgul ediyor. Şimdi onu hüviyetimizde gittikçe büyüyen bir boşluk gibi duyuyoruz, biraz sonra, bir köşede bırakıvermek için sabırsızlandığımız ağır bir yük oluyor. İrademizin en sağlam olduğu anlarda bile, içimizde hiç olmazsa bir sızı ve bazen de bir vicdan azabı gibi konuşuyor.”
Beş şehir’in bugün bile önemini koruyan önsözünde bu ifadeler aslında yazarın bir sessiz haykırışı gibidir. Bu geçmiş-gelecek tartışmalarında artık beylik bir kronolojik konuma sahip olan tanzimat olgusu burada da karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemden sonra daha çok bahsedilen modernleşme serüvenimiz “geçmiş”i bir nostalji ya da müzelik bir eşya gibi kodlamıştır. Böylece, bir bakıma geçmişin geleceği tayin ve idare eden birikimi yok sayılmış ve insanımızın ayağının altından sağlam bir zemin çekilmiştir. Bu zeminden yoksun kalan insanımızın, sırtındaki mazi yükünün ve gelecek tasarısının ihtiyaç duyduğu kültürden mahrum kaldığı düşünülmüştür. Bu iddia bir yere kadar doğru olmakla birlikte aslında insanımız mukavemet hissiyle direnişe geçmiştir. İşte “beş şehir” bu direnişin ama biraz da kaçınılmaz değişimin hikâyesidir.
Romanda olaylar ön planda olmak üzere; yazarın özellikle şiirselliği ayrı bir lezzet ve yazı konusu olan söyledikleri meseleye kültür, tarih ve modernlik noktasından baktığını göstermektedir. İstanbul’a dair verdiği ağırlıklı osmanlı tarihinden gelen bilgiler ve mısralar kültür ve zihniyet dünyasına dair ipuçları olarak görülmelidir. O devir insanlarının nasıl düşündükleri veya da bir meseleye hangi noktadan baktıkları bu kitabın esas kıymetini ortaya çıkarmaktadır.
Tanpınar İstanbul’u anlatırken bir yerde , tanburî cemil bey’in “ninni”sinden bahseder ve bu eserin mükemmel olmasa da “iktisadı bozulmuş, mihrabı çökmeye yüz tutmuş, gururunu yapan geleneklerin duvarı çatlamış bir topluluğun iç benliğini yansıttığını...” söyler. İşte iktisat veya siyaset biliminin konusu sayılabilecek bir çözülme devrinin tarihini, yazar İstanbul şehrini anlatırken yakalamıştır. Aynı şekilde Konya’ya ayrılmış sayfalar Selçuklu dönemine ait capcanlı birer kültür tarihi hatıralarını okuyucunun önüne sermiş.Ayrıca kitap Selçuklu dönemine doğru bir derinleşme göstermiş.
Son olarak ve kısaca bu kitabın sayfalarında son turumuza çıkalım. Millî mücadele’nin başkenti olarak ve Yakup Kadri’nin “ankara” romanında olduğu gibi inkılapçı kadroların umutlarını yeşerttiği bir şehir olarak Ankara’nın da bu “hamse” içinde yer alması biraz da yeni yükselen millî birliğin, değişmenin ve ilerlemenin (tıpkı İttihat Terakki’nin İstanbul’u gibi) yeni başkenti olmasıyla
Cumhuriyet döneminin en güzel şehirlerinden biri olarak “beş şehir”, aslında Tanpınar’ın diğer bütün kitaplarında açmaya çalıştığı tarih ve kültür üzerine düşündüklerinin bir özeti gibidir. Platon’un “şehir kurmak erdemdir” hükmünden habersiz olarak bir coğrafyayı uygarlık imkânları nispetinde tasarruf etmeye çalışan bir kültürel yapının; kurduğu şehirlerin şahsında söylediği sözleri anlamaya çalışmaktır biraz da. Tanpınar bunu keşfettiği için, üstelik bu keşfinden dolayı ciddiye alınmadığı bir dönemin adamı olmasıyla da ilgiyi hak etmektedir.
İstanbul, Bursa, Konya, Erzurum ve Ankara’yı kendi ağzından anlattığı bu kitap, yazarın millî eğitim müfettişi olarak gezdiği şehirlerin hikayesi gibi görünse de belki de bu coğrafyanın eski sahipleri üzerine bir tarih çalışması gibi değerlendirilebilir. Tanpınar’ın, Yahya Kemal için söylenen “o’nda mazi hasreti var” hükmüne “aksine Kemal’de yarının hasreti var” diye cevap vermesi ilginçtir ve bir bakıma kendisinin de bu kavramlar karşısındaki tavrını belli etmektedir. Geçmişe dair düşüncelerini yine “beş şehir”de şöyle açıklıyor Tanpınar: “Gideceğimiz yolu hepimiz biliyoruz. fakat yol uzadıkça ayrıldığımız âlem, bizi her günden biraz daha meşgul ediyor. Şimdi onu hüviyetimizde gittikçe büyüyen bir boşluk gibi duyuyoruz, biraz sonra, bir köşede bırakıvermek için sabırsızlandığımız ağır bir yük oluyor. İrademizin en sağlam olduğu anlarda bile, içimizde hiç olmazsa bir sızı ve bazen de bir vicdan azabı gibi konuşuyor.”