Birleşik Zamanlı Fiiller
Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi. Birleşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ekfiilin getirilmesiyle yapılır. Üç grupta incelenir.
a. Hikaye Birleşik Zamanı
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “idi” şekli getirilerek yapılır.
gel - miş - idi - m ® gelmiştim
Fiil Birinci İkinci Şahıs
zaman zaman eki
örneğinde, fiilin çekimini adlandırırken “gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikayesi” deriz.
Biliyorduk (Bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikayesi)
Çözmeliydik (Çözmek fiilinin gereklilik kipinin hikayesi)
Bazen ekfiille çekimli fiil arasına başka ekler girebilir.
“Alacak mıydı?” sözünde araya “mi” soru edatı girmiş, “açmışlardı” sözünde ise araya
“-ler” çoğul eki gelmiştir.
b. Rivayet Birleşik Zamanı
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “imiş” şekli getirilerek yapılır.
Gel - ecek - miş ® Gelecekmiş
Fiil Gelecek Rivayet
zaman Zaman
Geliyormuşum (gelmek fiilinin şimdiki zamanının rivayeti)
Gitmeliymişiz (gitmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti)
Sorarmış (sormak fiilinin geniş zamanının rivayeti)
Çözmüş müymüş (Çözmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının rivayeti)
c. Şart Birleşik Çekimi
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “ise” şekli getirilerek yapılır.
Gel - ecek - se - k ® Geleceksek
Fiil Gelecek Şart kipi
zaman
Geliyorsanız (gelmek fiilinin şimdiki zamanının şartı)
Gelmişseniz (gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş za- manının şartı)
Gelmeliyseler (gelmek fiilinin gereklilik kipinin şartı)
* Ekfiilin geniş zamanda kullanılan eklerle birleşik zamanlı fiil yapılamaz.
* Birleşik zamanlı fiillerde anlam kayması aranmaz: çünkü fiilin çekiminde daima ekfiilin zamanı hakimdir.
Birden çok kip-zaman ekiyle çekimlenerek iki kip-zaman anlamı kazanmış fiillere birleşik zamanlı fiiller denir.
Fiil kök ya da gövdesi + Basit zaman (haber / dilek kipi) + ekeylem + kişi eki = Birleşik zamanlı eylem
Fiilin birleşik çekimi: Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş fiile ek eylem getirilmesiyle sağlanır. Böylece fiilin kipine yeni bir boyut kazandırılmış olur.
Karşı koysaydım eğer, işim bitmişti.
Ekeylemler ayrı da yazılabilir: koysa idim, bitmiş idi.
Hikâye Birleşik Zaman (Öyküleme Birleşik Zaman)
Ekeylemin bilinen geçmiş zaman eki ile yapılır, (idi, -di, -di, -du, -dü, -ti, -ti...) Basit çekimli fiile, bilinen geçmiş zaman anlamı ekler.
* Kuyunun başında toplanmıştık. (-miş'li geçmiş zamanın hikâyesi.)
* Gerede pazarından aldıydı. (-di'li geçmiş zamanın hikâyesi)
* Duvardan su sızıyordu. (Şimdiki zamanın hikâyesi)
* O da gelecekti. (Gelecek zamanın hikâyesi)
* O erik erken kızarırdı. (Geniş zamanın hikâyesi)
* Biraz zaman tanımalıydın (Gereklilik kipinin hikâyesi)
* Olanları bir görseydiniz... (Dilek - şartın hikâyesi)
* Vaktinde geleydiniz. (İstek kipinin hikâyesi)
Emir kipinin hikâye çekimi yoktur.
Rivayet (Söylenti) Birleşik Zaman
Basit çekimli bir fiile "-miş"(imiş) ekeylemi getirilerek yapılır. Fiile kesin olmama, başkasından duyulma gibi anlamlar yükler:
* Ona güvenmeliymişiz. (Gerekliliğin rivayeti)
* Şiiri güya o yazmışmış. ("-miş'li" geçmişin rivayeti) (İnanılmama durumunu güçlendiriyor.)
* Bu sokakta oturuyormuş. (Şimdiki zamanın rivayeti)
* Duydum, az daha maçı kaybedecekmişsiniz. (Gelecek zamanın rivayeti)
* Zaman zaman onu görürmüşsünüz. (Geniş zamanın rivayeti)
* İki dakika erken gelseymişiz. (Dilek-şartın rivayeti)
* Biraz daha açık renk olaymış... (istek kipinin rivayeti)
Emir kipinin ve kesin (di'li geçmiş / bilinen geçmiş) geçmişin rivayeti yoktur.
Koşul (Şart) Birleşik Zamanı
Basit çekimli bir fiile ekeylemin şart biçiminin (-se, ise) getirilmesiyle yapılır:
Haber verirseniz geliriz. (Geniş zamanın şartı)
Bana masal okuduysan... (Bilinen geçmişin şartı)
Teminatı yatırmışsanız ihaleye girersiniz. ("-miş"li geçmişin şartı)
O söylüyorsa doğrudur. (Şimdiki zamanın şartı)
Alacaksanız gecikmeyin. (Gelecek zamanın şartı)
Dilek kiplerinin şart birleşik çekimi kullanılmaz. Şartın şartı ve "emir"in şartı mantıksızdır. İstek ve gerekliliğin çekimi mümkün gibidir; ancak bunlarla cümle kurulması zordur:
Geleyseniz: (istek kipinin şartı)
Almalıysanız: (gerekliliğin şartı)
Yukarıdaki iki fiili cümlede kullanmaya çalışınız; anlamlı ve mantıklı bir söz dizisi oluşturmanın zorluğunu göreceksiniz.
Not: Birleşik kip çekimini sağlayan ikinci ek, aslında ekeylemdir, ayrı da yazılabilir: gelmiş idi, gelmiş iise, geliyor idi...
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi "şimdiki zamanın rivayeti"
biçimindedir?A) Oturdukları evi 20 yıl önce almışlarmış.
B) Geçen yıl arada sırada arkadaşlarla buluşup sinemaya gidiyorduk.
C) Ben de onun gelmesini bekliyordum.
D) O filmi ben de yıllar önce görmüştüm.
E) Eskiden kışlar daha soğuk, yazlar daha sıcak geçiyormuş.
ÖYS - 1995Cevap: E
