6. sınıf büyük ünlü , küçük ünlü uyumu :))))
Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. Düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir.
Örnek:
arkadaş, karanlık, kelime, merdiven, serilmek, ıslık, ılık, ırak, sıcaklık, incelik, iyi
kova, orak, oğlak, oğlan, gözlem, önem, uğrak, uygar, uğraşmak, üzer, üçer
okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmuş, çocuk, oğul, okul, ölümlü, öküz, uğur, ululuk, üçüz, üzüm, süzgün...
„Küçük ünlü uyumunun büyük ünlü uyumundan bir farkı vardır:
Büyük ünlü uyumunda kelimedeki bütün ünlülerin kalınlık ve incelik bakımlarından uyuşmaları gerekli iken, küçük ünlü uyumunda her ünlü kendinden önceki ünlüye uymak zorundadır.
Meselâ, “kolaylık” örneğinde olduğu gibi “ı” ünlüsü kendinden önceki “a” ünlüsüne uyarken “a”dan önceki “o” ünlüsüne uymayabilir.
Bu özellik, yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü geldiği zaman karşımıza çıkmaktadır:
ufaklık, uzaklık, olası, önemli, üzerinde...
Bu kurala uymayan yabancı kelimeler:
alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon, horoz, kamyon, siroz...
Ancak bazı alıntı kelimeler bu kurala uydurulmuştur:
müdir→müdür,mümkin→mümkün,,müşkil→müşkül..
Bu kurala uymayan Türkçe kelimeler:
Avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk...
-yor ve -ki ekleri de çoğu zaman bu kurala uymaz:
geliyor, onunki...
Bazı kelimeler k.ünlü uyumuna uyduğu halde b.ünlü uyumuna uymayabilir: Kalem, kitap ...
Buna göre bir kelimenin Türkçe olabilmesi için her iki kurala da uyması gerekir.
Büyük Ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken...
Küçük ünlü uyumunda ise yan yana gelen her hece dikkate alınır. Örneğin, “kolaylık” kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o'dan sonra ikinci hecede düz-geniş –a-, son hecede düz sesli –ı- yer almıştır. Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin k.ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime k.ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır. Ko – lay – lık (Yuv.-düz/geniş-düz)
Kuraldışı : -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler k.ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe'dir.
Örnek: Hamur, avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk...
Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri. Türkçedeki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıçİncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biridir. Türkçe söz dağarcığındaki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir. Küçük ünlü uyumunun iki kuralı vardır bunlar;
a, e, ı, i > a, e, ı, i: Türkçede bir sözcüğün herhangi bir hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa bunu izleyen "ilk hecede" de düz ünlü bulunmalıdır:
anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek vb.o, ö, u, ü > a, e, u, ü: Türkçede bir sözcüğün herhangi bir hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen "ilk hecede" geniş düz (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) ünlü bulunmalıdır:
boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta vb.Küçük sesli uyumunda dikkat edilmesi gereken husus -ilk heceden başlayarak- her bir hecedeki ünlünün kendinden "sadece" bir sonraki ünlü ile karşılaştırılması gerektiğidir. Yani her ünlü ikilisi kendi içinde değerlendirilmelidir:
Atla: kullan, ara İnceKalın DüzYuvarlakDüzYuvarlakDar i ü ı u Geniş e ö a oBüyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri. Türkçedeki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıçİncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük