her hangi 2 farklı bir metin üzerinde belli başlı ses olayları (ses düşünmesi, ses türemesi, ulama, ünsüz yumuşaması ünsüz sertleşmesi büyük ve küçük sesli uyumu) tespitli çalışmasının yapılması
Bu konuyu işlemiştik bizde öğretmen yazdırmıştı seninle paylaşmak isterim :)
Hece / Ses / Ünlü Düşmesi Nedir ? (Özet)
İki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, ikinci hecedeki dar ünlülerini yitirirler. Bu olaya ünlü düşmesidenir.
Örnekler:
Burun - bur-u-nu - burnu (Düşen ses -u-)
Emir - em-i-ri - emri (Düşen ses -i-)
Fikir - fik-i-ri - fikri (Düşen ses -i-)
İçeri - içer-i-si - içersi (Düşen ses -i-)
Ne + için - niçin (Düşen ses -e-)
Ne + asıl - nasıl (Düşen ses -e-)
Nerede - nerde (Düşen ses -e-) :)
Ses Türemesi :)
Sözcüklerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) özellikle “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
bekl-e-yor > bekl-i-yor
kalm-a-yor > kalm-ı-yor
özl-e-yor > özl-ü-yor
soll-a-yor > soll-u-yor
örneklerinde bu daralma görülmektedir. “-yor” ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma özelliği yoktur. Ancak tek heceli olan “de- , ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” sesinden dolayı darlaşabilir.
de – yor > di – yor
de – yerek > di – yerek
de – yen > di – yen
Ancak bazen darlaşma olmayabilir.
de – y – ince > de – y – ince
Ulama
Diksiyonun özelliklerinden biri de "ulama"dır. Genel olarak tanımlarsak bir kelimenin sonundaki sessiz harfin ardından gelen kelimenin sesli harfle birleştirilerek seslendirilmesine ulama diyoruz. Ulama söz akışına pürüzsüzlük ve tatlılık verir. Uygun ulama ile yapılan konuşmalarda veya seslendirmelerde ses bir nehrin akışı gibi sakin ve düzenli olarak ilerler.
Türkçe'de yer alan ulama özellikleri:
1. Sessiz harfle biten bir kelimenin son harfi sesli harfle başlayan yanındaki kelimenin ilk harfiyle birleşir.
Yazıda:
Ak--şam-- ol--du.
E--lim--den-- al--dı.
Konuşmada:
Ak--şa--mol--du.
E--lim-de--nal--dı.
2. Orijinal yapılarında "b,c,d,g" harfleriyle biten kelimeler vardır. Bunlar yalın kaldıklarında "p, ç, t, k"ya dönüşürler. Yazı dilinde sonlarına ek aldıklarında yumuşak konumlarına dönerler.
Örneğin Arapça orijiniyle "kitab" Türkçe'de "kitap" şeklinde yazılır. Ancak yayına ek aldığında "kitabım" örneğinde olduğu gibi "p", "b"ye dönüşür.(süreksiz sert ünsüzlerin yumuşaması kuralı)Konuşma dilinde ise ulama bu kurala paralel olarak aynı kelimeyi bir sonraki kelime ile ilişkilendirir. Yazı dilinde sert olan harf ulam
a ile yumuşarrrrrr
Türkçe veya yabancı bir kelimenin sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k(Fıstıkçı Şahap) ünsüzleri bulunuyor ve bu kelimelere, sert şekli de olan yumuşak bir ünsüzle (b, c, d, g) başlayan ek getiriliyorsa, ekin başındaki yumuşak ünsüz, kelime sonundaki sert ünsüzün etkisiyle sertleşir.
Önemli : f, h, s, ç, ş, p, t, k ünsüzlerini aklınızda tutabilmek içinFıstıkçı Şahap yönetemini kullanabilirsiniz. Fıstıkçı Şahap kelimesinde ünlüleri çıkarırsak geriye kalan ünsüzler ünsüz sertleşmesine neden olan ünsüzlerdir.
Aşağıdaki eklerin hepsi aslında yumuşak ünlüyle başlayan eklerdir.
lâf-çı, silâh-çı, heves-ten, dolap-ta, ağaç-tan, kitap-çı, kuru yemiş-çi, çift-çi, cilt-çi, yurt-taş, kat-kı, coş-ku, coş-kun, yayıldık-ça, biç-ki, biç-ti, yat-tı, kanat-tı...
Demek ki ünsüz sertleşmesi kökte veya gövdede var olan bir ünsüz uyumu değil, sonradan meydana gelen bir ses olayıdır.