sıcaklık enleme göre nasıl değişir
Enlem, yeryüzündeki herhangi bir noktanın Ekvator'a olan uzaklığının derece, dakika, saniye cinsinden değeridir. Enleme bağlı olarak yeryüzünde aşağıdaki özellikler değişiklik gösterir.
1- Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı:
Güneş ışınlarının geliş açısı aynı iken Dünya'nın şeklinden dolayı yere düşme açıları farklıdır. Güneş ışınlarının yere düşme açısı Dünya'nın şekline bağlı olarak Ekvator'dan kutuplara doğru küçülür. Güneş ışınlarının dik ve dike yakın açıyla ulaştığı yerlerde aydınlanan alan dar, ısınma fazla; yatık açıyla ulaştıkları yerlerde aydınlanan alan geniş, ısınma ise az olur.
Bu durumdan dolayı sıcaklık genel olarak Ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bu durum "enlem etkisi" olarak ifade edilir.
2- Çizgisel Hız:
Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüşünden dolayı oluşan çizgisel hızın değerleri Dünya'nın şekline bağlı olarak Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.
3- Yerçekimi:
Dünya'nın şeklinden dolayı yerçekimi Ekvator'da az, kutuplarda fazladır. Yerçekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru değişmesi enlem etkisiyle ifade edilir.
4- Gece-gündüz sürelerinin değişimi ve aradaki farkın artması:
Gece ile gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesinin eni Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasındaki 23°27' lık açı farkıdır. Gece ile gündüz süresinin Ekvatorda yıl boyunca eşit olması, kutuplara doğru giderek gece ile gündüz süre değişiminin artması ve dağılışı enlem etkisi ile ifade edilir.
5- Gölge Boyları:
Yeryüzüne dik olarak yerleştirilen çubukların gölge yıl içerisinde güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak değişir. Enlem etkisi sonucu Ekvator'dan kutuplara doğru gölge boyları uzar.
Bir yere güneş ışınları ne kadar büyük açılarla düşüyor ise gölge boyu o kadar kısa, eğik açılarla düşüyor ise gölge boyu uzun olur. Güneş ışınlarının dik açıyla ulaştığı yerden en uzaktaki cismin gölgesi daha uzun olur.
6- Güneş'in ufuk düzlemi üzerinde alabileceği yükselti enleme göre değişir. Güneş ışınlarının dik geldiği yerde Güneş'in ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisi en fazladır. Güneş ışınlarının dik geldiği yerden uzaklaştıkça Güneş'in ufuk düzlemindeki yükseltisi azalır.
7- Dünya'nın şeklinden dolayı güneş ışınları sadece bir noktaya dik açıyla düşebilir. Ekvator'dan kutuplara doğru güneş ışınlarının yere düşme açısı küçülür. Bu durum sıcaklığın yeryüzündeki genel dağılımını etkiler. Yeryüzünde sıcak, ılıman ve soğuk iklimin etkili olduğu bilindiğine göre, sıcaklığın Ekvator'dan kutuplara doğru azalması;
*Toprak çeşidi (türleri)ni
*Deniz suyunun sıcaklığı ve tuzluluğunu
*Hayvan topluluklarını
*Doğal bitki örtüsünü
*İnsanların yaptığı ekonomik faaliyetleri etkiler.
Örnek:
İtalya'da tarım, Norveç'te balıkçılığın gelişmesi Akarsuların yıl içerisinde donuk kalma süreleri Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Tarım ve yerleşmenin üst sınırı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.
Dünya'nın en yüksekte kurulmuş yerleşme alanlarına Ekvator çevresinde yer alan ülkelerde rastlantr.
Her yıl üst üste yağan, erimeyerek sertleşen karlara "toktağan karlar" denir. Bu karların alt sınırı Ekvator'da 5500 m. iken, orta kuşakta 3500 m, kutuplar çevresinde ise deniz seviyesine iner.
* Kalıcı karın alt sınırını sıcaklık, üst sınırını ise dağın yükseltisi belirler.
* Bir dağın üzerinde kalıcı kar bulunması özel konum, yani yükselti ile izah edilirken, kalıcı karın alt sınırını Ekvator'dan kutuplara doğru azalması enlem ile izah edilir.
* Ekvator'dan kutuplara doğru kalıcı karların alt sınırı azalırken, kalıcı kar miktan artar.
8- Rüzgarlar oluştukları yerlerin sıcaklık şartlarını ulaştıkları yerlere taşırlar. Her iki yarımkürede Ekvator'dan kutuplara esen rüzgarlar sıcaklığı artırırken,kutup yönünden esen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
9- Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yolun Ekvatordan kutuplara doğru uzaması enlemin etkisiyle açıklanır.