yapım eki ve çekim eki ne demektir. açıklamalı söylersemiz memnun olurum
Yukarıda yapım ve çekim eklerinin tümünü görebileceğiniz bir tablo verilmiştir. Bu tablo, aşağıda sırayla anlatılacak olan tüm yapım ve çekim eklerini gösteren bir kavram haritası olarak kullanıldığında, başlıkları hatırlamanızda oldukça yararlı olacaktır.
Yapım eki, “Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan ek: -lik (göz-lük); -ci (ev-ci); -li (ev-li); -inç (sev-inç); -gi (sev-gi); -daş (vatan-daş) gibi.” olarak tanımlanmaktadır. Çekim eki ise, “Fiil, ad kök veya gövdelerine gelerek bağlı oldukları kelime gruplarına göre kelimeler arasında durum (hâl), iyelik, çokluk, zaman, kişi ilişkisi kuran birim: ev-e, ev-im, ev-ler, gel-di, gel-di-m, gel-di-ler gibi.” olarak açıklanmaktadır.
Çekim ve türetim kavramları Türkçede dil bilgisinin merkezindedir ve bu kavramlar birdilin işleyişinde temel unsurlar arasındadır. Çekim, bir sözcük üzerinde dil bilgisel özellikleri gösteren bir terimdir. Çekim daha çok bir sözcüğün farklı biçimlerini ifade eder ve çoğu zaman dil bilgiselbir amaçla cümleye katılır ve çekim hem biçim bilgisinde hem de söz diziminde önemli rol oynar. Dil bilgisi özellikleri söz dizimini de yakından ilgilendirir. Türetim ise bir ekle yeni kelime yapımı demektir. Uzmanlar arasındaTürkçedeki çoğu çekim ve yapım ekleri konusunda bir uyum göze çarparken, bazı ekler konusunda bir birlik görülmez.
Yukarıdaki tabloda da görebileceğiniz çekim ve yapım eklerini sırasıyla açıklamaya çalışalım:
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ: İsimlerin çekimlenmesi sırasında aldıkları çekim ekleridir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için “İsim Çekim Ekleri” adlı sayfamıza bakabilirsiniz.
1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler. Türkçede eskiden beri yaygın çokluk eki -lAr ekidir. Birçok isim çekim eki bir isimle veya bir fiille bağlantı kurarken çokluk eki diğer kelimelerle bir bağlantı kurmaz. İsimlere gelerek çokluk anlamı katar. Türkçede, bazı dillerde görülen ikilik ve üçlük sayı sistemi görülmez. Çokluk eki kelimeye çokluk (güller), abartı (sıcaklar), aile (Hasanlar) gibi anlamlar katar.
Örnek: Elmalar, kitaplar, sayılar, çiçekler, kavramlar, havalar, aşklar…
2) Hal Ekleri: İsmi yer, yön, zaman ve mekân gibi çeşitli yönlerden belirtmek, onun belirli özelliklerini göstermeye yarayan durum ekleridir. Durum ekleri asıl çekim kategorisini oluşturur. Durum ekleri fiillerle ilişkiyi yansıtırlar. Bazı durum ekleri (belirtme durum eki) sentaktik bir zorunluluktan dolayı kullanılırken bazıları fiilin anlamını daha iyi verebilmek amacıyla cümlede yer alır. Kadın çiçeği suladı gibi bir cümlede belirtme durum eki bir zorunluluktan dolayı yer alır. Çocuklar bahçede oynadı gibi bir cümlede ise bulunma durum eki sentaktik bir zorunluluktan dolayı değil fiilin anlamına katkı sağlamak için kullanılmıştır.
Örnekler: Kitabı ver. (belirtme hali)
Yola bak. (Yönelme hali)
Evden geliyorum. (Çıkma hali)
Sende kaldı. (Bulunma hali)
Sıradan insanlarla işim olmaz. (Sıfatyapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
3) İyelik ekleri: Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder. Türkçedeki diğer bir isim kategorisi ise iyelik ekleriyle sağlanır. Türkçedeki iyelik ekleri aşağıdaki gibi verilebilir:
ÇEKİM EKLERİ
Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, kelimeyi daha anlaşılır duruma getiren eklere ÇEKİM EKLERİ denir.
ÇEKİM EKLERİ ŞUNLARDIR:
1) İSMİN HAL EKLERİ: -i, -e, -de, -den
2) ÇOĞUL EKLERİ: -ler, -lar
3) ŞAHIS EKLERİ: -im, -in, -i, -miz, -niz, -leri
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere, uygun ÇEKİM EKLERİ getirerek cümleleri tamamlayınız.
1. Annem….. ve baba…… çok seviyor…..
2. Çiçek….. dalın…. güzeldir.
3. Sakla saman….. gelir zaman…..
4. Bir el….. nesi var, iki el….. ses…. var.
5. Öğrenci….. sınıf….. girdi.
6. Öğretmen……..… bizi tiyatro…… götür……
7. Yaz gelin….. hava……. ısınır.
YAPIM EKLERİ
Eklendiği kelimelerden yeni kelimeler üreten eklere yapım ekleri YAPIM EKLERİ denir.
EN ÇOK KULLANILAN YAPIM EKLERİ:
-cı, -ci, -cu, -cü, -li, -lık, -lik, -luk, -lük, -siz, -gi, -gı….
Örnek: yolcu………….yol-------àaraç veya yayaların gittiği yer.
yolcu…………yolcu----àseyahat eden kişi.
-cu eki kelimenin anlamını değiştirmiştir.-cu eki yapım ekidir.
Örnekler:
su - sucu, su - suluk, su - susuz, su- sulu
saat - saatçi, alt - altlık, süt-sütçü, tüp - tüpçü