ÖLÇMEDE HATA VE HATA ÇEŞİTLERİ
1. Hata: Miktarı, sebebi ve yönü (Pozitif, negatif) belli olmayan ancak her ölçmede bir miktar bulunan gerçek ölçümden olan sapmalardır. Hata ile yanlışı karıştırmamak gerekir.
2. Yanlış: Dikkatsizlik, eksiklik sebebiyle yapılan ve bir başkası tarafından bulunup düzeltilebilen niteliktir.
Yanlışın kaynağı yetersiz bilgi ve dikkatsizliktir. Oysa hata, kaynağı, yönü ve derecesi belli olmayan bir etkendir. Hatasız ölçme yapmak çok zordur. Gözle görülüp, elle tutulan özelliklerin ölçümünde bile bir miktar hata bulunur. Metreyle bir masanın uzunluğu, teraziyle bir maddenin ağırlığı ölçülürken bile elde edilen ölçümlere bir miktar hata karışmaktadır. Yalnız, bunlara bakarak hatasız ölçüm yapma çabalarından vazgeçilmemelidir.
Hatanın gelebileceği kaynaklar şunlardır;
1- Ölçenden (ölçen kişiden kaynaklanan hatalar):
Ölçen kişinin fiziksel yetersizliği, yaşı, öğrenim durumu gibi kişisel özellikleri hataya sebep olabilir. Ölçme yaptığı esnadaki fiziksel ve psikolojik durumu, yorgunluk, uykusuzluk, gerginlik gibi durumlar hataya sebep olabilir.
2- Ölçülenden (ölçülen özellikten gelen hatalar):
Şartların ölçülen özelliğe etkisi de hataya sebep olabilir. Ayrıca ölçülen özellik hakkında ye-terli bilgi sahibi değilsek yine hatalar ortaya çıkar. Örneğin, elektrik telleri kışın gerginleşir yazın ise kendini salıverir. Eğer bu özelliği bilmiyor isek doğru ölçüm yapmamız mümkün olmaz.
3- Ölçü aracından kaynaklanan hatalar:
Ölçü aracının ayarsız, bozuk olması vb. hatalardır. Eğitimde ölçme aracının basımından doğacak hatalarda bu tür hatalardandır.
Hatanın bunlardan hangisinden geldiğini bilebilirsek belki hatayı giderebiliriz. Ancak, çoğu zaman bunu bilemeyeceğimiz gibi pozitif yönlü mü? Negatif yönlü mü? Olduğunu da bilemeyiz. O zaman yapılabilecek en iyi şey hatayı küçültmeye çalışmaktır. Hatayı küçültmenin en iyi yolu da birimi küçük ölçü aracı kullanmaktır.
3. Üç çeşit hata vardır;
a) Sabit hatalar: Her bir ölçme için miktarı değişmeyen hatalara sabit hatalar denir. Bir bakkal terazisinin her tarttığı nesneyi 50 gram eksik göstermesi, bir öğretmenin her okuduğu sı-nav kâğıdına 5 puan fazla vermesi bir sabit hatadır. Bu tür hatalar ortalamayı yüksek veya düşük gösterebilir ancak, dağılım ölçülerini değiştirici bir etkisi yoktur.
b) Sistemli hatalar: Puanlayıcı yanlışlıklarını yansıtan tüm hatalar sistemli hata türü-dür. Bir öğretmen kızlara ait sınav kâğıtlarına 5 puan fazla veriyor erkeklere vermiyorsa, yazısı güzel olanlara 10 puan fazla verip diğerlerine vermiyorsa, bu tür hatalar sistemlidir. Bu tür hatalar bütün ölçümler için sabit değildir.
c) Rastgele (tesadüfî) hatalar: Şansla ortaya çıkan ve ne yönde etki ettiği belli olma-yan hatalardır. Çoğu kez bilinmeyen nedenlere bağlıdır. Aynı özellikle ilgili çok sayıda ölçme yapılacak olursa tesadüfî hataların ortalaması sıfıra yaklaşır. Öğretmenlerin yazılı sınav kâğıtlarını dikkatsizce okuması rastgele hatalara yol açar.
Bir ölçme işleminde bu hataların biri, ikisi veya her üçü de birlikte olabilir. Yapılacak değerlendirmelerin isabetli olabilmesi için ölçmelerin bir dereceye kadar bu hatalardan arındırılması gerekir. Özellikle rastlantısal hatalar ölçme aracının güvenirliğini etkilemektedir.
Deneyler sırasında yapılan ölçümlerde hataları iki grupta ayırabiliriz.
I. Sistematik hatalar: Kullanılan ölçü aletlerinden kullanıcıdan ve bazı dış etkenlerden ileri gelen hatalardır. Ölçüm yaparken kullanılan ölçü aletinin hatalı ölçüm yapması sonucu ölçme sürekli hata verir. Ölçüm aletinin ayarlarının düzeltilmesiyle hata giderilebilir. Ölçüm aletini kullanan kişi de farkında olmadan hata yapabilir. Farkına varıldığında başka bir kişi tarafından ölçünün alınması sistematik hatayı düzeltir. Rüzgâr sıcaklık nem gibi dış etkenlere de dikkat edildiğinde sistematik hatalar azaltılabilir.
II. Rasgele hatalar: Ölçü anından önceden sezilemeyen ve ölçü sonuçlarını geçici bir süre etkileyen olaylardan ileri gelen hatalardır
Aritmetik ortalama =
ölçüm sayısı ölçüm değeri
1 x1
2 X2
3 X3
n Xn
Arittmetik ortalama(Xo)= X1+X2+X3...+Xn /n
ortalama sapma=
X d d2
X1 (Xo-X1) (Xo-X1)2 Not:d2 sütunundaki 2 ler kare ifadesi.
X2 (Xo-X2) (Xo-X2)2
X3 (Xo-X3) (Xo-X3)2
Xn (Xo-Xn) (Xo-Xn)2
Qx= kare kök içinde toplam d kare bölü n.(n-1) formulü ile bulunur.
Gerçek değerde X=Xo+-Qx ile bulunur.