Paragraf, “bir yazının iki satır başı arasındaki kısmına“, daha geniş anlamda bir yardımcı düşünceyi işleyip, geliştiren cümleye veya cümle grubuna denir. Bir nesir, bir zincirin halkaları gibi, paragrafların birbirine bağlanmalarıyla meydana gelir.
Okuyucuların, paragraftaki ana fikri kolaylıkla anlayabilmeleri fikirlerin açık ve tesirli olabilmesi için, ana fikri açmak ve zengin malzeme ile işlemek gerekir. Daha ilk paragrafta ne denilmek istendiği anlaılmıyorsa, öteki paragraflardaki fikirler de askıda kalır, anlaşılmaz. Ana fikri açmak için, tarif, açıklama, tasvir, örnekleme, mukayese, zık fikirler ve tekrar yöntemleri kullanılır. Bu yöntemlerin kullanılması sonucunda paragrafı teşkil eden fikirler birbirine bağlanabilir.
Paragraflar, bir ağacın ana kollan, cümleler ise bu kollara bağlı dallar gibidir. Bu kollar ve dallar birleşerek koca bir gövdeyi meydana getirirler. Onun için paragraf yapmanın türlü faydalarını görürüz: yazının okunması kolaylaşır; çabuk kavranması sağlanır; okuyucuya bıkkınlık verilmez ve dikkati dağıtılmaz.
Paragraf, bir yardımcı düşünceyi işleyip geliştiren cümleler grubu olduğuna göre, paragrafı meydana getiren her cümle, kenndinden önceki cümleye dil ve düşüne yönünden bağlı olmalı; ilgili yardımcı düşünceyi açıklayıcı, geliştirici, sonuca götürücü bir özellik taşımalıdır.
Bir yazar, yazısını yazarken, yazının düzeni için üç tür paragraf uygular:
1. Giriş paragrafı: Okuyucuya konuyu tanıtmak, onu konuya yöneltmek gayesini taşır. Bu sebepten giriş paragrafının kuvvetli ve tesirli bir ifadesi olması gerekir. Fıkra, röportaj, makale gibi kısa yazılarda “giriş paragrafı” bir tanedir. Roman, hikâye, tiyatro oyunu gibi uzun türlerde ise olay, çevre ve olayı yaratan kişiler tanıtılacağı için, “giriş paragrafı” iki, üç veya daha fazla olabilir.
2. Gelişme paragrafı: Giriş paragrafını takip eden ve birkaç paragraftan meydana gelen bölüm olup, sonuç bölümünden önce bulunur. Bu sebepten gelişme paragrafına giriş ile sonuç arasındaki paragraftır diyebiliriz. Bu paragrafta konu, türlü yönleriyle açıklanır, tartışılır, olgunlaştırılır; tasvirler yapılır, karakterler tanıtılır, adım adım sonca yaklaşılır.
3. Sonuç paragrafı: Yazıyı sona erdiren paragraf olup, bu paragrafta konu derli toplu birkaç cümle ile özetlenir. Konuyla ilgili bir hüküm verilmek isteniyorsa, bu paragrafta ifade edilir.
Bir yazının bütününü meydana getiren giriş, gelişme ve sonuç paragraflarından başka, olayları, tasvirleri ve açıklamaları içine alan paragraflar da bulunur ki biz bunlara “konularına göre paragraflar” adını vermekteyiz.
Olay paragrafı: Yazının bütünü içinde geçen bir olayın belli bir yönünün anlatıldığı paragraftır. Bu paragrafta olayın belli bir yönü, çevre ve çevredeki insanların davranışlarıyla birlikte anlatılır.
Tasvir paragrafı: Olayla ilgili şahısları, hayvanları, eşyaları, manzaraları tanıtan paragraftır.
a) İnsan tasviri (portre): İnsanın, boy, yüz, renk, giyim – kuşam gibi dış yapısı ile; duyguları, düşünceleri, huyları, zevkleri ve alışkanlıkları gibi iç yapısını tanıtmaktır.
b) Hayvan tasviri: Anlatılan olayda geçen belirli bir hayvanın özelliklerini, meselâ; boyunu boşunu, tüyünün veya donunun (derisinin) özelliklerini; toynağının ya da pençesinin, yelesinin ya da ibiğinin biçimi; ağzının veya gagasının yapısını, bu ağız ve gagayı tamamlayan diş, bıyık vb. diğer organların göze batan yönlerini; (koyun melemesi, inek böğörme-si, arslan kükremesi, kuş cıvıltısı, sivrisinek vızıltısı vb. gibi) çıkardığı sesleri tanıtmaktır.
c) Eşya tasviri: Anlatılan olayın belirli bir bölümünde yer alan eşyalardan birini veya hepsini ayrı ayrı, bütün özellikleriyle göz önüne seren tasvirdir. Yazar, gözlemlerine dayanarak ve eşyalar hakkındaki (sözlük ve ansiklopedik) bilgisini de kullanarak eşya tasviri yapmalıdır. Herkesçe bilinen ve kullanılan günlük ve basit bir eşya bir masal öğesi gibi abartılarak tasvir edilirse gülünç duruma düşülür.
d) Manzara tasviri: Olayın geçtiği yerdeki, deniz, dağ, ova, göl tarla, bahçe, orman, koru, sokak, cadde, köy, şehir gibi çevreleri bütün görünümleriyle, yani güzellikleri v çirkinlikleriyle tanıtmaktır. Tasvir bir fotoğraf ya da bir tablo gibi olmalıdır.
e) Hareketli varlıkların tasviri: İnsan, eşya, taşıt, hayvan gibi canlı veya cansız varlıkların hareket hâlindeki durumlarını abarılı olmadan aslına ve görüntüsüne uygun olarak tanıtmaktır.
